Özel Hapishane Var mı? Bilimin, Ekonominin ve Vicdanın Kesiştiği Bir Nokta
Kimi zaman haberlerde “özel hapishaneler” ifadesini duyduğumuzda aklımıza bilimkurgu filmleri gelir; büyük şirketlerin yönettiği, mahkûmların emeğinin para karşılığı satıldığı soğuk bir sistem. Ancak bu kavram aslında sadece kurgusal değil — özellikle ABD gibi bazı ülkelerde somut bir gerçek. Peki, özel hapishane ne demek? Gerçekten işe yarıyor mu? Yoksa adaletin özüne zarar mı veriyor? Gelin, bilimsel verilere dayalı ama herkesin anlayabileceği bir şekilde bu sorulara birlikte bakalım.
Özel Hapishane Nedir? Kısaca Tanım
Özel hapishaneler, devlet tarafından değil, özel şirketler tarafından işletilen cezaevi tesisleridir. Devlet, bu şirketlerle sözleşme yapar ve belirli sayıda mahkûmun barınması, güvenliği, beslenmesi gibi sorumlulukları onlara devreder. Yani tıpkı bir kamu hizmetinin özelleştirilmesi gibi, “hapsetme” işlevi de piyasaya açılır. Ancak işte tam burada bilimsel ve etik tartışmalar başlar.
Bilimsel ve Ekonomik Açıdan: Verimlilik Gerçekten Artıyor mu?
Ekonomistler ve sosyal bilimciler uzun süredir özel hapishanelerin maliyet etkinliği üzerine çalışıyor. 2016 yılında US Department of Justice tarafından yapılan bir analiz, özel hapishanelerin devlete ortalama %5’e kadar daha az maliyet getirdiğini gösterdi. Ancak aynı rapor, bu tesislerde şiddet olaylarının ve mahkûm hak ihlallerinin daha yüksek olduğunu da ortaya koydu.
Yani görünürde “ucuz” olan sistem, sosyal bedeller açısından aslında pahalıya mal olabiliyor. 2020’de American Economic Review’da yayımlanan bir araştırma, özel hapishanelerde mahkûmların yeniden suç işleme oranının %10 daha yüksek olduğunu buldu. Bu da toplumsal güvenliğe uzun vadede zarar verebilecek bir sonuç.
Psikolojik ve Toplumsal Etkiler: İnsan Değil, “Maliyet”
Bilim insanları özel hapishane sisteminin psikolojik etkilerini de inceliyor. Harvard Üniversitesi’nden sosyolog Bruce Western’e göre, kâr amacı güden sistemlerde mahkûmlar “rehabilite edilmesi gereken bireyler” değil, “maliyet unsurları” olarak görülüyor. Bu bakış açısı, insan hakları temelinde ciddi bir etik soruna işaret ediyor.
Bir diğer önemli nokta da toplumun adalet duygusu. Eğer bir cezaevi kâr getirmek için dolu tutulmak zorundaysa, cezaların verilmesinde ekonomik baskı oluşabilir mi? Bilimsel olarak bu soru hâlâ tartışılıyor, ancak veri şunu söylüyor: ABD’de özel hapishaneler arttıkça toplam mahkûm sayısı da artıyor. Bu da adalet sisteminde ekonomik teşviklerin rol oynadığına dair güçlü bir ipucu sunuyor.
Türkiye’de Durum Ne?
Türkiye’de doğrudan özel hapishane bulunmuyor. Ancak kamu-özel iş birliği modeliyle inşa edilen bazı ceza infaz kurumları, özel sektörün dolaylı olarak sisteme dahil olmasını sağlıyor. Burada işletme değil, sadece inşaat ve bakım hizmetleri özel sektöre bırakılıyor. Yani Türkiye’de henüz “tam anlamıyla” özel hapishane modeli yok, ancak küresel eğilimler bu tartışmayı gelecekte gündeme taşıyabilir.
Bilimsel Merak: Daha Adil Bir Sistem Mümkün mü?
Kriminoloji ve davranış bilimleri, cezanın amacının sadece cezalandırma değil, yeniden topluma kazandırma olması gerektiğini savunuyor. Özel hapishaneler bu hedefe ne kadar hizmet ediyor? Eğer kâr oranı rehabilitasyondan daha önemli hale gelirse, adaletin özü sarsılmaz mı? Bu sorular sadece etik değil, bilimsel olarak da yanıt aranan sorular.
Davranışsal ekonomi alanındaki bazı deneyler, mahkûmlara eğitim ve psikolojik destek verilmesinin, özel hapishane sisteminin vaat ettiği “ekonomik verimlilikten” çok daha güçlü toplumsal getiriler sağladığını gösteriyor. Yani bilimin gösterdiği yön açık: İnsan odaklı sistemler, uzun vadede her zaman daha kazançlı.
Sonuç: Kâr mı, Adalet mi?
“Özel hapishane var mı?” sorusunun cevabı teknik olarak evet; ama “olmalı mı?” sorusu hâlâ tartışmalı. Bilim, ekonomi ve etik, bu konuda sık sık çatışıyor. Ancak veriler bize şunu söylüyor: İnsan onurunun ölçü birimi para olamaz. Cezalandırma sistemleri, bireyleri yeniden kazandırmak için vardır — ve bunu piyasa mantığıyla yapmak, bilimin ışığında oldukça riskli bir deneydir.
Belki de asıl soru şudur: Adalet bir hizmet midir, yoksa bir hak mı?